صوفی وصافی

 ابن الوقت: آن که فرصت را از دست نمى‏دهد.

          صوفى ابن الوقت باشد اى رفیق             نیست فردا گفتن از شرط طریق‏

133 /د1

 صافى: ابو الوقت. که وقت و حال در فرمان اوست.

لا اُحِبُّ الآفلین: اشاره دارد به قصهْ حضرت ابراهیم(ع) که ماه و خورشید را خدا می پنداشت اما پس از افول آنها دید که خدای جاودان اینها نیستند، وگفت: « من آنچه را که افول کننده است دوست نمی دارم.[1] (نگاه کنید به: شرح بیت 429/د 1. )

آب و آتش: کنایه از دستخوش تغییر حال بودن.

برج ماه: هر یک از برج‏ها را طبیعتى است. برخى برج‏ها گرمند چون حمل، جوزا، اسد میزان، قوس، و دلو و برخى برج‏ها سرد چون ثور، سرطان، سنبله، عقرب، جدى، و حوت[2].

          نشاند از دیده باران سحابى             که طالع شد قمر از برج آبى‏

          از همه کشته فلک دانه خوشه خورد و بس             چون سوى برج خوشه رفت از سر برج آذرى‏

(خاقانى)

پس تغییراتى که حادث شود در برجى است که ماه در آن است و خاص آن برج است اما خود ماه را تغییرى نیست.

( 1426) ولى آن که صافى شده از حال و زمان فارغ است و با وقت کار ندارد آن صوفى است که ابن الوقت است‏ . ( 1427) صافى کسى است که حالات تابع عزم و رأى او بوده و از دم مسیح آساى او زنده‏اند . ( 1428) تو عاشق حالى نه عاشق من و بامید حال بگرد من مى‏گردى‏. ( 1429) کسى که گاهى ناقص و زمانى کامل باشد او معبود خلیل نبوده و از آفلین خواهد بود. ( 1430) آن که آفل بوده گهى این و گهى آن باشد دلبرى حق او نیست که فرموده‏اند لا أُحِبُّ اَلْآفِلِینَ 6: 76 آنان را که غروب کنند دوست نمى‏دارم‏. ( 1431) آن که گاهى خوش و زمانى ناخوش است دمى آتش وقتى آب باشد. ( 1432) او برج ماه است ولى ماه نیست نقش بت است است ولى روح و آگهى ندارد . ( 1433) صوفى صفا چون ابن الوقت است دم را غنیمت دانسته وقت را چون پدر سخت بگرفته است‏ .

مولانا از همین صافی سخن می‏گوید که‌ از دم «مسیح آسای او» حالات گوناگونی در صوفیان پدید می‏آید‌ و حال مریدان، «موقوف عزم و رأی او» است. مولانا می‏گوید: معشوقی که گاهی در کاستی و زمانی در کمال و تمام است، نمی‏‏تواند معشوق حقیقی حضرت ابراهیم خلیل باشد. اشاره دارد به آیه سورهْ انعام و قصهْ خدا پنداری ماه و خورشید. اما پس از افول آنها دید که آنها خدای جاودان نیستند. از این‌رو گفت: «لا أُحِبُّ اَلْآفِلِینَ» مطلوب مرا هیچ گاه افول نیست. آن که در طلب است خواهان وقت و حال است و آن که به مطلوب رسیده و صافى شده پیوسته با خداى ذو الجلال. طالب باید به همت خود بنگرد و نقد خویش را وقعى ننهد. نگوید مرا با این نقد اندک جستن او ترک ادب است، چه آن چه در این راه مطلوب است نقد نیست طلب است. طلب به مطلوبت رساند، و با طالبان هم سفر شدن بدان جایت که خواهى کشاند.

 واصلانِ به حق نیز چنین‏اند و «آن که یک دم کم، دمی‏کامل بود»، نمی‏‏تواند مطلوب مرد حق باشد. مردان راه حق که موقوف حال می‏شوند، مانند برج ماه هستند اما نور ماه در آنها نیست. ظاهراً جلوهْ الهی دارند اما معرفتِ بی‏واسطهْ حق با آنها نیست.